عليرضا اسلام پناه- يکي از مظاهر گردشگري ماجراجويانه، جستجو و تماشاي نمونه‌هاي حيات وحش در زيستگاه آنها است، به خصوص هنگامي‌که نسل برخي از آنها در معرض انقراض قرار گرفته باشد. امروزه برگزاري تورهاي ماجراجويانه و بسيار جذاب ديدار از حيات وحش از رونق خوبي برخوردار است. اين مهم با توجه به علاقه فراوان مردم به طبيعت با بالا بردن سطح فرهنگي در حفاظت از حيات وحش و محيط زيست اهميّت توسعۀ آن را لازم مي‌کند.

شهرستان شاهرود علاوه بر جاذبه هاي متعدد تاريخي، عرفاني و طبيعي در بخش تورهاي ماجراجويانه و ديدار از حيات وحش نيز از قابليّت بسيار بالايي برخوردار است. علاوه بر مناطق حفاظت شدۀ خوش ييلاق و منطقۀ شکار ممنوع تپال، وجود «خوارتوران» بزرگترين منطقۀ حفاظت شدۀ خاورميانه و پارک ملي توران دومين ذخيره گاه بزرگ زيست کره بعد از سرنگيتي تانزانيا و گونه‌هاي گياهي و جانوري نادر و منحصر به فرد آن تحت حفاظت ويژه و تحقيقات ملّي و بين المللي قرار دارند. گونه هايي که با نام گور ايراني و يوز ايراني و زاغ بور (زاغ ايراني) به نام کشورمان در مجامع جهاني ثبت شده است.

يکي از گونه‌هاي حيات وحش منطقۀ خورتوران که به آفريقاي ايران مشهور است و در اين مقاله به معرفي آن مي‌پردازيم گورخر ايراني است. گورخر ايراني (Persian Wild Ass) نوعي گورخر آسيايي (Equus Hemionus onager) و جانوري از خانوادۀ اسب‌ سانان (Equidae) و بومي بيابان‌هاي ايران، سوريه، هند و تبّت است. اين حيوان در گذشته در ايران زيستگاه وسيعتري داشته و حتي در پارک ملّي کوير نيز ديده مي شده، امّا اينک زيستگاه آن در ايران به منطقۀ توران شاهرود و منطقۀ بهرام گور در نيريز منحصر شده و تحت حمايت شديد است. گورخر ايراني در فهرست سرخ (IUCN ) در وضعيت بحراني يا شديداً در معرض خطر انقراض (CRC1) سازمان هاي بين المللي قرار دارد.

در گذشته‌اي نه چندان دور گله‌هاي بزرگ گور در بيشتر مناطق کويري و نيمه کويري ايران مشاهده مي‌شد. جمعيّت اين گونه حيات وحش در اوايل انقلاب در حدود ۴۵۰ رأس ذکر شده که اين تعداد روز به روز سير نزولي داشته و امروز به کمتر از 200 رأس مي رسد. اين روند نزولي در اثر چراي بي رويه دام، شکار غيرمجاز و عوامل طبيعي مانند خشکسالي و افزايش جمعيّت انساني در خوارتوران بوجود آمده و نسل آن را در خطر انقراض قرار داده است. دغدغه‌اي که نبايد آنها به سرنوشت شير و ببر ايراني (مازندران) دچار شوند.

گور ايراني شباهت زيادي به الاغ دارد؛ ليکن جثّه‌اش بزرگتر، گوش‌هايش بلند، باريک و نوک تيز، جمجمه‌اش کشيده، گردنش کلفت و دمش بلند است و در انتهاي آن يک دسته موي سياه رنگ به صورت منگوله روييده است. يال سياه رنگي روي گردن و پشت و لکۀ گرد و سياهي در قسمت دست هاي اين جانور ديده مي شود. رنگ بدن آن زرد مايل به نارنجي است. برخي گورخر ايراني را با جانوري که در فيلم هاي راز بقا با خطوط راه راه سياه و سفيد نشان داده مي شود اشتباه مي گيرند. آن جانوران «گور اسب» نام دارند و فقط در آفريقا زندگي مي کنند. گورخر منطقۀ خوراتوران شاهرود بدني يک دست قهوه اي روشن يا نخودي رنگ دارد. حيواني بسيار قوي و گريزپا که مي تواند با سرعت برابر 60 تا 70 کيلومتر در ساعت بدود.

زيستگاه اين حيوان به طور کلّي دشت ها، تپه ماهورهاي کوتاه، درمنه زارها، قيچ زارهاي بلند واقع در مناطق بياباني و استپي است. گورخر در هنگام روز فعّال است و بيشتر صبح زود و موقع عصر مشاهده مي شود. گورها به صورت اجتماعي زندگي کرده و حسّ بينايي، بويايي و شنوايي بسيار قوي دارند. اين حيوان وابستگي زيادي به آب دارد. اندازه طول بدن آنها معمولاً 108 تا 250 سانتيمتر، طول دم 30 تا 40 سانتيمتر، ارتفاع بدن 100 تا 145 سانتيمتر و وزن آن بين 200 تا 260 کيلوگرم متفاوت است. گور ايراني از گياهاني مانند تاغ و درمنه تغذيه مي کند. جفت گيري گورها در اواخر خرداد صورت گرفته و نوزاد يک سال بعد به دنيا مي آيد. گور ماده هر دو سال يک بار بچه مي زايد. طول عمر اين گونه جانوري در حدود 40 سال است.

گورها به دليل زندگي در بيابان و محافظت از خود در برابر درندگان از قدرت ديد بالايي برخوردارند. چشم آنها در دو طرف صورت به گونه اي قرار گرفته که ميدان ديد بسيار وسيع و سه بعدي را شامل مي شود. آنها تنها قادر به ديدن يک خط مستقيم در پشت سر خود نيستند. گورها مي توانند همه چيز را رنگي ببينند. گورخر ها طعمه هاي بسيار مناسبي براي گوشت خوارانند و اگر جمعيتشان کم شود، نسل گوشتخواران نيز منقرض خواهد شد. در فصل جفت گيري، دعواي سختي بين نرها براي انتخاب جفت صورت گرفته و هر گور نر تلاش مي کند بهترين همسر را براي خود انتخاب کند. اين جدال ها، که غالباً با لگد زدن بوده، اغلب نرها قسمت انتهايي دم خود را در اثر گاز گرفتن رقيب از دست مي دهند.

گورها به خوبي براي زندگي در بيابان سازگار شده اند اين حيوانات زيبا با پاهايشان گياهان بياباني را از وسط باز کرده و قسمت هاي مياني گياه که نرم تر است و هنوز خشک نشده را با دندان هاي آسياي بسيار پهن و تاج دارشان، مي خورند. دندان هاي نيش گورها کوچک تر است و نوع ماده آن فاقد دندان نيش است. از آنجا که غذاي گورها ارزش غذايي کمي دارد، آنها مجبورند 60 تا 80 درصد اوقات شبانه روز را به چرا مشغول باشند.

گورخر ايراني در طول تاريخ يکي از مظاهر بارز شکار ايرانيان بوده و از ديرباز، تصوّر اين حيوان وحشي در شعر و ادب فارسي نمايان است. شاعران بسياري در توصيف شکارگاه هاي ايران همواره به اين حيوان اشاره کرده اند. اين گونه از جنبه هاي متفاوتي مانند ساق، سم، سرين و سرعت مورد توجّه شاعران قرار گرفته و ترکيباتي نظير«گورسرين» ، «گورساق» و «گورسم» در اشعار فارسي، نشان دهنده اين موضوع است.

حال براي ديدار از زيستگاه و خود گورخر ايراني که موضوع اين نوشتار است چه بايد کرد؟ پاسخ اين است که در حال حاضر براي ديدن زيستگاه آنها مي بايست با عزيمت به شاهرود که از طريق فرودگاه شاهرود و خطوط ريلي نيز امکان پذير است به سمت حوزه استحفاظي پاسگاه دلبر واقع در بخش بيارجمند مسافتي در حدود 200 کيلومتر را بايد طي کرد اما براي تماشاي خود گورخر ها بهتر است با مراجعه به يکي از آژانس هاي گردشگري که در زمينه تورهاي ماجراجويانه و حيات وحش فعاليّت دارند اقدام نمود. بديهي است که دفاتر مربوطه پس از هماهنگي هاي لازم با محيط زيست و مديريت پارک ملّي توران و اخذ مجوز مقدمات تور را فراهم مي کنند. نا گفته نماند رفتن به اين تورها اصول و قواعد خاص خود را دارد که مي بايست قبل از عزيمت مطالعه و آموزش هاي لازم فرا گرفته شود تا نتايج مطلوب و مورد نظر حاصل شود. همچنين در تورهاي حيات وحش حضور يک راهنماي حرفه اي، با تجربه و آشنا به منطقه و رفتار شناسي حيوانات ضروريست.

ديدن آسمان با شکوه و پرستارۀ کوير خوارتوران شاهرود که با همه آسمان هايي که تاکنون ديده ايد تفاوت دارد تجربه ديگري از طبيعت گردي براي شما رقم خواهد زد. تفرّج در منطقه نمونۀ گردشگري رضاآباد، شترسواري در بلندترين رمل هاي ماسه اي ايران، ديدار از روستاهاي هدف گردشگري قلعه بالا و زمان آباد، کوه پيغمبر، قصر پلنگ (معدن مس مخروبه)، روستاي محصور در ماسه بادي درب آهنگ و نيز حيات وحش نادر يوز ايراني (آسيايي) و زاغ بور هرگز از خاطرتان محو نخواهد شد.

گفتني است که به همّت اداره محيط زيست از محل مصوبات سفر رياست محترم جمهوري، موزۀ تاريخ طبيعي شاهرود پذيراي طبيعت دوستان و حاميان حيات وحش است که ديدار از آن هم خالي از لطف نخواهد بود. اگر خواستيد از شهرستان شاهرود و منطقۀ خوارتوران ديدن کنيد هرگز از بازديد از آرامگاه سلطان العارفين بايزيد بسطامي و شيخ ابوالحسن خرقاني نگذريد چرا که حال و هوايي ديگر به گشت و گذار شما خواهد بخشيد.

اميد است با توسعۀ طبيعت گردي و آموزش جوامع محلي و القاي اين مهم که با حفظ محيط زيست مي توان از محل ارائه خدمات گردشگري و فروش صنايع دستي اشتغالزايي و درآمد سرشاري براي جوانان عزيز روستاهاي خوارتوران بيارجمند کسب کرد، در ايجاد فرهنگ حفاظت از محيط زيست و گونه هاي در خطر انقراض ميهن عزيزمان بکوشيم