جزيره قشم واقع در تنگه هرمز به موازات سواحل سرزمين مادر، با گسترده اي نزديک به 1500 کيلو متر مربع- 140 کيلومتر درازا و عرض متوسط 11 کيلومتر – نه تنها بزرگترين جزيره خليج فارس که مساحتي بيشتر، معادل يا کمتر از 22 کشور مستقل جهان دارد و نيز 5/2 برابر کشورهايي چون سنگاپور و بحرين است.
سابقه تاريخي قشم به پيش از اسلام مي رسد و نام هاي قشم، کشم، کيش، تنب، سيري و غيره حکايت از توقف طولاني عيلامي ها در اين نواحي در سده هاي پيش از ميلاد مسيح دارد. آثار بسياري از تمدن عيلامي در سواحل خليج فارس ا ز جمله در بوشهر، خارک و قشم به دست آمده و بقاياي آتشکده هاي زرتشتيان در قشم نشان دهنده وجود پيروان اين مذهب در روزگاران پيشين جزيره است .
قشم به علت موقعيت سوق الجيشي خود در همه رويدادها و حوادث و لشکرکشي هاي تاريخي از عيلامي ها تا اسکندر، از اسکندر تا امويان و عباسيان و از آنها تا پرتغالي ها و انگليسي ها مقامي شامخ داشته است. آن گونه که در کتاب هاي تاريخي نگاشته شده است، قشم پيش از اسلام و هم پس از آن داراي رونق و اعتبار تجاري و دريانوردي بسيار بوده است. رونق اين جزيره و بنادر و جزاير اطراف آن بيشتر به عصر ديالمه و آل بويه باز مي گردد که رفت و آمد کشتي هاي تجاري از آنجا به سواحل درياهاي چين و هند و نواحي آفريقا تداوم داشته است.
در روزگار کنوني نيز قشم همچنان توانسته است موقعيت ممتاز خود را حفظ کند. همه کشتي هاي عازم کشورهاي حاشيه خليج فارس مي بايد از نزديکي سواحل جنوبي قشم بگذرند و اغلب پروازهاي بين المللي شرق و غرب از حريم هوايي اين جزيره عبور مي کنند .
عمده هدف جمهوري اسلامي ايران از ايجاد منطقه آزاد قشم در سال 1369 استفاده بهينه از موقعيت ممتاز اين جزيره براي تبديل شدن به يک قطب بزرگ اقتصادي صنعتي، تسهيل و توسعه جريان صادرات و واردات، جلب مديريت علمي و روز جهان، جذب سرمايه و تکنولوژي پيشرفته بوده است. با اعلام محدوده اي به وسعت 200 هکتار از بندر عظيم و مجهز شهيد رجايي به عنوان منطقه ويژه اقتصادي از سوي دولت و افزوده شدن آن به حريم اختيارات قانوني سازمان منطقه آزاد قشم، اين سازمان قادر است فصل جديدي از ارائه تسهيلات – با استفاده از تجهيزات پيشرفته اسکله شهيد رجايي – را در زمينه تخليه و بار گيري انواع کالا براي کشتي هاي اقيانوس پيما آغاز کند و امکاناتي مطلوب در تبادل کالا و ترانزيت به بازرگانان عرضه بدارد.
به دليل وجود ذخاير عظيم زيرزميني ( نفت و گاز ) و معادن مختلف، همچنين قرار گرفتن در تنگه استراتژيک هرمز، جزيره قشم از موقعيتي کاملاٌ استثنايي براي تبديل شدن به يک کانون اقتصادي صنعتي موفق و پيشتاز در کشورهاي خاورميانه، آسياي ميانه و حوزه اقيانوس هند به ويژه در خليج فارس و درياي عمان برخوردار است.
قشم افزون بر 100 هزار جمعيت بومي دارد که در 60 آبادي و پنج شهر بزرگ و کوچک ( قشم ، درگهان ، طبل ، رمچاه ، لافت و رمکان ) به سر مي برند. عمده فعاليت مردم قشم در زمينه هايي چون صيادي ( ماهي و ميگو ) ، لنج سازي ، نخل داري و دادوستد متمرکز است.
شهر قشم در شرقي ترين نقطه جزيره واقع شده و به رغم آن که اين شهر نسبت به کل جزيره مرکزيت هندسي ندارد ، اما به علت موقعيت مهم استراتژيک آن ( ديد گسترده به جنوب و شمال وشرق، ديد به تنگه هرمز ، نزديکي به بندرعباس و …) از قديم واجد اهميت بوده و مهم ترين سکونتگاه جزيره محسوب مي شده است. انتخاب قشم به عنوان پايگاه اصلي توسعه منطقه آزاد تجاري- صنعتي نيز بر اهميت اين شهر افزوده است.
به لحاظ آب و هوا جزيره قشم به عنوان بخشي از اقليم بزرگ ايران کم و بيش تحت تأثير جريان عمومي آتمسفر به خصوص جريان هاي سيبري، مديترانه اي، آتلانتيک، جريانات موسمي اقيانوس هند و بالاخره جريانات عربستان و صحرا بوده و به خصوص با توجه به عرض جغرافيايي کم و مجاورت آن با آب هاي گرم خليج فارس، درجه حرارت هوا ي اين جزيره هميشه بالاي صفر و به طور متوسط 26 درجه سانتي گراد است . برخورداري از يک فصل طولاني و گرم و مرطوب و يک فصل کوتاه و معتدل از ويژگي هاي عمده آب و هوايي جزيره به شمار مي رود. مرتفع ترين نقطه جزيره در کيش کوه ( معروف به بو خو ) است که 350 متر از سطح دريا ارتفاع دارد.
بارندگي جزيره قشم متاثر از شرايط مديترانه اي و در عين حال در معرض بارش هاي موسمي است . به اين مفهوم که فصل بارش منطبق بر فصول نسبتاً سردتر سال بوده و فصل خشک مقارن با تابستان است . با اين وجود، به علت نفوذ گاه به گاه جريانات فصلي اقيانوس هند ، يک ماکزيمم فرعي ضعيف بارندگي در مرداد ماه که اوج فعاليت اين جريان است نيز وجود دارد.
اميد آنکه جزيره قشم در فصل جديد حيات اجتماعي، اقتصادي، فرهنگي خود نماينده اي شايسته براي فرهنگ پويا و اقتصاد و بازرگاني ايران در منطقه باشد و نقشي ارزنده و بر جسته در جهان امروز ايفا کند .
بايد ها و نبايد ها در طرح جامع قشم
قشم در ميان مناطق آزاد کشور ايران از جهاتي داراي وضعيتي استثنايي است. اول آنکه تمثيلي تمام عيار از خود کشور است و از اين لحاظ با بندر يا سرزميني بکر و محدود که تنها مشمول يک اطلاق قانوني ( معافيت هاي مناطق آزاد ) است، قابل قياس نيست.
جزيره اي است وسيع با فاصله اندکي از خاک اصلي، داراي تاريخ اجتماعي و فرهنگي پيوسته و مشابه ساير نقاط جمعيتي کشور. قابليت هاي انساني، طبيعي و معدني آن چشمگير و مستعد توسعه فراگير به شمار مي رود. اين قابليت ها منحصر به موقعيت جغرافيايي آن يا بخش توريسم يا بخش صنعت و معدن و … نيست بلکه مجموعه آن ها است .
به همين دليل برنامه ريزي براي آن نيز با ساير مناطق آزاد متفاوت است. به عبارتي برنامه ريزي براي آن مانند برنامه ريزي براي کل کشور است. هر چند که جزيره محدوده يک شهرستان را در بر مي گيرد يعني سرزمين بکر نيست که همه ايده هاي مدرن مديريت و توسعه کالبدي را بتوان براي آن تصور نمود. براي رفع اين پيچيدگي در سال 1992 ميلادي بنا به سفارش منطقه آزاد تازه تأسيس قشم برنامه ريزي براي راهگشايي توسعه علمي آن آغاز شد و اين امر به مشاور سوئدي سوئکو واگذار گرديد.
رئوس اين برنامه در مقابل تغييرات عمومي درکشور و تغيير در مديريت ها و سياست به طور مداوم مورد علاقه و بازبيني قرار گرفته است، با اين وجود به دليل بنيادين بودن مباحث آن براي شناخت قابليت ها و امکانات و موانع همواره مي توان به آن مراجعه نمود. آنچه در اين ميان حائز اهميت است تحقق يا عدم تحقق الگوها و اعداد و ارقام نيست بلکه متدولوژي جامعي است که براي خواننده قالب هاي صحيحي را براي درک پيچيدگي ها عرضه مي نمايد.
در اينجا رئوس کلي يا فلسفه عمومي توسعه از ديدگاه برنامه ريزان مذکور شامل بايد ها و نبايدها در بخش ها اجمالاً مطرح مي شود.
محيط فرهنگي
توسعه بايد به دنبال تعادل اجتماعي در ميان مردم قشم و با روشي باشد که حافظ ميراث فرهنگي آنهاست . در دورنماي آينده ترکيب گروههاي قومي و مليتهاي مختلف پيش بيني شده است که آزادي براي فرهنگهاي مختلف بايستي تسهيل شود.
در حالي که بروز برخي از تمايلات فرهنگي ممکن است به عنوان انحراف از نرمهاي رايج در ايران شناخته شود، تسهيلات خاص براي ساير مليتها و يا گروهاي قومي و بين المللي ممکن است مجاز شمرده شود.
توسعه انساني
اختلاف نرخ سواد بين مردم قشم و ايران به طور کلي در مدت ده سال بايد حذف شود. آموزش، تربيت و ديگر روابط مربوط به نيروي کار بايد فراهم شود. يعني از طريق تسهيل در استخدام و شرکت اهالي قشم در بخش مدرن اقتصادي ، نرخ بيکاري و تعداد افراد آماده به کار به حداقل رسانده شود .
بيکاري بايد به کمتر از نصف سطح فعلي و حدود 10 درصد در پنج سال آينده رسيده و فعاليتهاي بازارکارگري بايد مورد نظر قرار گيرد . مثلاً ؛ تعداد کارگران زن همسطح با ايران در يک دهه افزايش يابد . سلامت ، بهداشت ، و خدمات مربوط براي اکثريت مردم قشم بايد به همان سطح ايران در مدت يک دهه برسد .
بهره برداري و حفاظت منابع طبيعي
ميزان بهره برداري از منابع طبيعي غير قابل جايگزين بايد مطابق سياست دراز مدت ايران براي بهره برداري از چنين منابعي باشد. بهره برداري از منابع طبيعي قابل جايگزين بايستي بر اساس اصل (lndefinite Long-Term Sustainable yield) I.L.T.S.Y باشد .
براي به حداکثر رساندن مقدار ارزش افزوده از بهره برداري منابع طبيعي غير قابل جايگزين انتخاب بين درخواست و تصويب پروژه با توجه به قيمت خالص برگشتي بايستي انجام شود .
با توجه به ذخيره عظيم گاز طبيعي ، قيمت گذاري گاز طبيعي بايد در برگيرنده هزينه نهايي عرضه در دراز مدت بر اساس نرخ واقعي تبديل ارز، باشد. براي بقيه منابع طبيعي غير قابل جايگزين مانند نفت، نمک ، آهک و غيره قيمت گذاري همچنين بايد امکان کاهش مناسب حق بيمه ( جايزه ) را بدهد .
توسعه اقتصادي
رشد اقتصادي دراز مدت که قابل رقابت با تورم و بيکاري است بايد سرفصل موضوعات اقتصادي باشد . موارد اقتصادي تکميلي شامل ارزش افزوده منابع طبيعي داخلي و توليد ارز توسط صادرات غير نفتي است .
هدف اصلي بايد توزيع در آمد مناسب و متعادل باشد تا از ايجاد اقتصاد دو جانبه متشکل از بخش تجاري سنتي با برگشت کم از يک طرف و بخش مدرن بر درآمد از طرف ديگر اجتناب شود . گام هاي توسعه اقتصادي و انتخاب پروژه هاي صنعتي و زير بنايي بايست دنباله رو اصول مالي و اقتصادي معتبر باشد . در نهايت منطقه آزاد تجاري بايد به نحوي عمل کند که سرمايه گذاران انگيزه رقابت با ساير مناطق آزاد تجاري و يا صادراتي جهان را پيدا کنند .
زراعت و کشاورزي
زمينهاي موجود و بالقوه براي کشاورزي و زراعت بايد از ساير کاربردها بر کنار باشند . علي رغم پيش شرط هاي کلي نامطلوب براي کشاورزي و زراعت ، بايد در حد امکان از پتانسيل موجود با معرفي تکنيکهاي مدرن مانند بذر اصلاح شده ، کودها و سموم دفع آفات نباتي ، روشهاي گندزدايي و بسته بندي خرما ، بذر افشاني مصنوعي ، خدمات دام پزشکي و غيره که در کليه موارد داراي افزايش توان توليد تا 50 درصد مي باشد ، بهره برداري کرد . کشت و صنعت ، ارزش فرآورده هاي کشاورزي را مي افزايند ، مثلاً مرغداريها و دامداريها بايد بهبود يابند.
شيلات
براي نگهداري سطح پايدار صيد همه گونه ها که از حد اکثر بازده موجود در دراز مدت فراتر نرود، بايد تلاش شود . اين اندازه بايد با حداکثر فعاليت ماهيگيري موجود جمعيت قشم سنجيده شود . افزايش صيد ماهي هاي ساردين بايد توسط ترويج روش هاي جديد ماهي گيري ارزيابي شود. تأسيس ناوگان ماهيگيري در جزيره قشم در جهت بهره برداري از ذخائر عظيم مزوپلاژيک درياي عمان نيز بايد ترويج شود.
صنعت
توسعه صنعتي بايد روي فرآيندهاي بالا دست و مياني، منابع طبيعي داخلي انبوه و کم هزينه، با استفاده از چنين منابع طبيعي در صنايع انرژي بر متمرکز شود.
صنايعي که از موقعيت جغرافيايي راهبردي جزيره قشم به عنوان دروازه اي به ايران، خليج فارس و کشور هاي شوروي سابق سود مي برند ، بايستي ارتقاء پيدا کنند .
صنايعي که با زنجيره قوي به سرزمين اصلي متصلند بايستي تشويق شوند . صنايع با جهت گيري صادرات نيز بايد تشويق شوند .
صنايعي که ممکن است به کسب تکنولوژي خارجي و يا دستيابي به بازارهاي شبکه بين المللي تمايل دارند بايد ترغيب شوند . صنايعي که قرار است تأسيس شود بايد از نظر مالي و اقتصادي قابل اجراء باشند .
شرايط مطلوب براي سمت گيري فعاليتهاي تجاري بايد ايجاد شود تا موجب جذب سرمايه گذاران خارجي شده و بدينوسيله نشان دهد که ايران با سياستهاي جديد اقتصادي ، يک کشور جاذب براي مهمانان خارجي است مي توان در آن سرمايه گذاري کرد . در اين خصوص به سرمايه گذاريها ي بخش خصوصي بايستي ارجحيت داده شود . از سرمايه گذاري هاي مستقيم خارجي ترجيحاً مشترک شرکا ايراني بايد استقبال کرد . انتقال تکنولوژي از قشم به ايران به تشويق الحاق شرکتهاي ايراني و خارجي و فراهم سازي مواد خام از ايران و کاربرد دانش فني ايرانيها در طرح هاي صنعتي بايد ارتقا يابد.
بخش خدمات
ايجاد مؤسسات خدمات حرفه اي در زمينه هايي مانند بيمه ، موضوعات قانوني ، تبليغات ، خدمات مشاوره حمل بار ، کشتيراني ، تعميرات ، انبار ، حمل و نقل ، عمده فروشي ، و خرده فروشي و غيره بايستي ترويج پيدا کند تا امر توسعه منطقه آزاد قشم تسهيل يابد .
ايجاد تهسيلات بانکي در قشم که منجر به شناخته شدن جزيره قشم به عنوان يک مرکز مبادله مالي در ناحيه خواهد شد نيز بايد تأکيد شود .
توسعه توريسم
با توجه به زيبايي قسمتهايي از جزيره قشم و پتانسيلهاي جاذبي که با امکانات معافيت گمرکي ايجاد شده است ، تسهيلاتي مانند هتل ، رستوران ، اماکن ورزشي و ساير وسايل تفريحي به منظور توسعه توريسم در قشم بايد تأسيس شود .
توريسم مي تواند منبع مهم در آمد و فرصتهاي شغلي در جزيره به ويژه در کوتاه مدت و ميان مدت باشد .
توسعه زير بنايي
توسعه زير بنايي متضمن تهيه و ايجاد سرويسهاي با کيفيت بالا براي صنايع و ساکنان در سطوح همسان در نواحي قديمي و جديد است .
با توجه به بعد مسافت و سطح پايين خدمات ، در حال حاضر جذب سرمايه گذاري اقتصادي نيازمند پيشرفت سريع است . تحقق سرمايه گذاري زيربنايي متضمن بهينه کردن کاربرد تسهيلات و اجتناب از هزينه هاي بيش از ظرفيت و ايجاد خدمات با قيمتهاي قابل رقابت بر پايه بر گشت کامل هزينه مي باشد .
سرمايه گذاران خصوصي بايستي به شرکت در کارهاي زيربنايي و اجراي آنها تشويق شوند . با توجه به تسهيلات حمل و نقل ، سرمايه گذاري کافي و خدمات مناسب مد نظر گرفته شود . ترافيک منظم هوايي براي ارائه خدمات در فاصله هاي دور مورد نياز است . حمل و نقل دريايي براي کالا و مسافر بايد پيشرفت کند و حمل و نقل عمومي در جزيره ايجاد شود . اجراء پروژه پل خليج فارس زماني که از نظر مالي و اقتصادي امکانات آن فراهم شد بايد ترغيب شود .
توسعه جوامع
ساختار جوامع موجود و محلات بايد با برنامه توسعه جزيره قشم مطابقت نمايد . خانه سازي بايد ترغيت گردد به طوري که از کمبود مسکن در جزيره جلوگيري کند . توسعه جوامع بايد با دور نماي خلق يکپارچگي در کل جزيره و استفاده عموم از تسهيلات صورت گيرد و همزمان با ايجاد ساختارهاي اجتماعي به آن توجه شود . در روند توسعه ، مناطق موجود بايد از همان تسهيلات مناطق جديد برخوردار شوند .
براي ساکنان مهاجر بايد شرايط اجتماعي مورد نياز و تسهيلات فرهنگي – آموزشي مناسب فراهم شود . اين امر ممکن است از طريق ايجاد يک مدرسه بين المللي در مجاورت چند محله و يا ساير اقدامات انجام پذيرد .
کاربري زمين
کاربري زمين به منظور توسعه جوامع و صنعت بايد متضمن حفظ و تقويت سيماي طبيعي و مصنوع منطقه بوده و بنابراين به زمينهاي مساعد کشاورزي تعدي نشود .
توسعه ، خصوصاً توسعه جوامع ، بايد با توجه به مقياس ، مواد ، رنگها ، و ايجاد هويت هماهنگ با سيماي طبيعي و مصنوع محيط باشد . همچنين توسعه بايستي در مقياس متعادل و هماهنگ با ويژگيهاي محيطي صورت گيرد .
ساختار روستاهاي موجود بايد حفظ و تقويت شود اگر چه به دلائل مختلف ممکن است تعدادي از روستاها سريعتر از ديگران براي رشد ، برنامه ريزي شوند .
تدارک تسهيلات خدماتي در هماهنگي کامل با توسعه خانه سازي بايد مورد نظر باشد تا تمام روستاها و شهرها تجهيز شده و بدينوسيله براي سکونت مورد توجه قرار گيرند .
حفاظت محيط زيست
توسعه منطقي صنايع و تأسيسات زير بنايي بايد هماهنگ با توسعه پايدار و مديريت منابع طبيعي باشد تا وضعيت اقتصادي و امکانات رفاهي ساکنين جزيره قشم و کل کشور را ارتقاء دهد .
توسعه اقتصادي نبايد از ظرفيتهاي محيطي قابل احياء تجاوز نمايد . در مواردي که تجاوز به محيط طبيعي در اثر توسعه مورد نظر غير قابل اجتناب است ، منافع اقتصادي و اجتماعي بايد به دقت در برابر چنين ضربه هاي منفي بر محيط زيست سنجيده شود .
مزيت هاي جزيره قشم
جزيره قشم را مي توان با نگاهي احساسي و برآمده از پيوندهاي عاطفي تعريف کرد و به تمجيد مزيت هاي متنوع آن پرداخت. کمااينکه چه بسيار هنرمندان قلمرو هفت هنر به شدت تحت تأثير جادوي اقليم و جذابيت هاي فرهنگي آن قرار گرفته و به شيواترين قلم به وصف اين جزيره به راستي زيبا و متفاوت از هر جاي ديگر پرداختند .
اما ، حقيقتاً مزيت هاي جزيره قشم ، بر اساس پتانسيل هاي واقعي آن چيست و برنامه هاي توسعه جزيره مي بايد بر چه مبناهايي طراحي شود ؟
پتانسيل هاي ويژه قشم
جدا از پتانسيل هاي اقتصادي – طبيعي – جغرافيايي جزيره قشم ، بعضي پتانسيل هاي ويژه و پنهان و پوشيده از چشم نيز در اين جزيره وجود دارند که بايد آنها را در معادله مزيت هاي جزيره و آماده سازي آن براي تبديل به يک سکوي صادراتي و کسب مکان شايسته در بازارهاي منطقه اي وارد کرد .
وجود امنيت سياسي – اجتماعي و دوري از نواحي بحران زا
وجود امنيت سياسي – اجتماعي در همه جا و به ويژه در مناطق آزاد از مهمترين پيش زمينه هاي فعاليت هاي اقتصادي و تجاري به شمار مي رود . منطقه آزاد قشم به قدر کافي از مناطق خطر پذير شرقي ، غربي و يا شمال شرقي کشور دور است و از ناحيه همسايگان خود نيز در معرض خطر جدي قرار ندارد . گواينکه جنگ تجاوزکارانه عراق با ايران و يا تهاجم به کويت و اشغال آن از سوي عراق ، دير گاهي آب هاي خليج فارس را خطر آميز کرده و ريسک اقتصادي آن را بالا برده بود ، اما به هر حال جزيره قشم در مقايسه با ديگر مناطق آزاد کشورهاي جنوبي اين خليج از امتياز کمتري برخوردار نبوده و نيست . دوري جزيره قشم از نواحي بحران زا را مي توان به عنوان عامل ژئواستراتژيک جزيره نام برد .
