دلارام کي منش _ اکثر فعاليت‌هاي انساني تحت تاثير محيط زيست است و در رابطه با صنعت گردشگري نيز بايد اذعان کرد که اين صنعت ، بخشي کاملا وابسته به محيط زيست بوده و منابع طبيعي از مهمترين بخش‌هاي مربوط به اين صنعت بويژه در شاخه‌هاي طبيعت گردي به شمار مي رود .
حيات وحش نيز با توجه به اينکه به محدوده اي از منابع طبيعي کشور اعم از جنگل،مرتع،بيشه هاي طبيعي،اراضي جنگلي،دشت و کوهستان اتلاق مي شود که داراي زيستگاه طبيعي نمونه و شرايط اقليمي خاص براي جانوران وحشي بوده و به منظور حفظ و احياء اين زيستگاه تحت حفاظت قرار مي گيرد، از جمله مقاصد مهم انواع زير شاخه هاي طبيعت گردي محسوب مي شود .
از سويي ديگر نظر به اينکه گردشگري يک فرصت اقتصادي و بزرگ ترين صادرات جهان است ، اتخاذ راهبردها و رويکردهايي که با اهداف " توسعه پايدار " در تناقض نباشد الزامي است و حفاظت از حيات وحش نيز از اين مقوله مستثني نيست .
ايران ، سرزميني است که داراي ذخاير و منابع طبيعي بي مانندي ، به ويژه پناهگاه‌هاي حيات وحش با تنوع زيستي منحصر بفرد است و يکي از بزرگترين محدوده هاي حيات وحش کشورمان در نايبندان طبس از توابع استان يزد واقع شده است .
بدين لحاظ حيات وحش استان يزد را بايد گنجينه اي عظيم از تنوع زيستي دانست که با حفظ حريم‌هاي قانوني محيط زيستي و پايداري آن مي توانند منابع و مقاصد خوبي جهت جهانگردان طبيعت گرد باشند.
در اين مقاله به روشي توصيفي – تحليلي تلاش شده است ضمن ارائه تعاريفي از محيط زيست ، توسعه پايدار و حيات وحش چگونگي رابطه آنها با صنعت گردشگري استان يزد بويژه شاخه طبيعت گردي تشريح شود .
محيط زيست و طبيعت :
همه محيط‌هايي که در آنها زندگي جريان دارد محيط زيست ناميده مي‌شود. به عنوان مثال استخر آب ، يک شهر ، اقيانوس و کوير همگي انواعي انواعي از محيط زيست به حساب مي آيند. محيط زيست طبيعي عبارت است از مجموعه عوامل زيستي و غير زيستي (فيزيکي، شيميايي) که بر زندگي يک فرد يا گونه تأثير مي‌گذارند و از آن تأثير مي‌بينند. امروزه اين تعريف غالباً به انسان و فعايت‌هاي او مرتبط مي‌شود و مي‌توان محيط زيست را مجموعه‌اي از عوامل طبيعي کرهٔ زمين، همچون هوا، آب، اتمسفر، صخره، گياهان و غيره، که انسان را احاطه مي‌کنند خلاصه کرد.
تفاوت محيط زيست با طبيعت در اين است که تعريف طبيعت شامل مجموعه عوامل طبيعي، زيستي و غير زيستي مي‌شود که منحصراً در نظر گرفته مي‌شوند، در حالي که عبارت محيط زيست با توجه به برهم‌کنش‌هاي ميان انسان و طبيعت و از ديدگاه وي توصيف شده است.
بر اساس گزارش سازمان همکاري اقتصادي و توسعه در سال ۲۰۰۱، تقريباً تمامي عوامل تشکيل‌دهندهٔ محيط زيست تحت تأثير فعاليت‌هاي انسان قرار گرفته‌اند.
لذا حفاظت محيط زيست در قرن بيست و يکم به عنوان يکي از هشت هدف توسعه هزاره و يکي از سه پايهٔ توسعهٔ پايدار شناخته مي‌شود.
توسعه پايدار و طبيعت گردي :
اصطلاح توسعه پايدار در اوايل سالهاي دهه ۱۹۷۰ درباره محيط و توسعه بکار رفت. از آن زمان سازمان‌هاي بين‌المللي که خواهان دستيابي به محيطي مناسب و مساعد براي توسعه سودمند بودند نام خاص و ويژگي آنها در راهبرد توسعه پايدار کرد يافت. بکار بردن واژه توسعه پايدار بعد از کنفرانس ريودوژانيرو در سال ۱۹۹۲ در محافل علمي فراگير شد.توسعه پايدار فرايند تغييري است در استفاده از منابع، هدايت سرمايه گذاري‌ها، سمت گيري توسعه فناوري و تغييري نهادي است که با نيازهاي حال و آينده سازگار باشد.
توسعه پايدار که از دهه۱۹۹۰بر آن تاکيد شد جنبه‌اي از توسعه انساني و در ارتباط با محيط زيست و نسل‌هاي آينده است. هدف توسعه انساني پرورش قابليت‌هاي انساني محسوب مي‌شود.
توسعه پايدار به عنوان يک فرايند که لازمه بهبود و پيشرفت است، اساس بهبود وضعيت و رفع کاستي‌ها ي اجتماعي، فرهنگي جوامع پيشرفته‌است و بايد موتور محرکه پيشرفت متعادل، متناسب و هماهنگ اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي تمامي جوامع و بويژه کشورهاي در حال توسعه باشد.
توسعه پايدار سعي دارد به پنج نياز اساسي زير پاسخ گويد: تلفيق حفاظت و توسعه، تامين نيازهاي اوليه زيستي انسان، دستيابي به عدالت اجتماعي، خودمختاري و تنوع فرهنگي و حفظ يگانگي اکولوژيکي.در سالهاي اخير پايداري نه تنها در ميان انديشمندان بلکه ميان عموم تبديل به واژه‌اي متداول شده‌است و اين ايده که پايداري بر مبناي اجماع و اصلاحات علمي پايه گذاري شده مورد انتقاد قرار گرفته‌است.
پايداري سه مشخصه اصلي دارد:
الف) زمينه پايدار منابع که از بهره‌وري جمعيت‌ها و اکوسيستم‌ها حاصل مي‌شود
ب) فراواني پايدار و تنوع زيستي گونه‌هاي فردي در زمينه اکوسيستم‌ها نسبت به بهره برداري انساني و به طور کلي تر مداخلات انسان
ج) توسعه اقتصادي پايدار بدون تخريب منابع موجود براي نسل‌هاي آينده
از سويي به استناد تعاريف سازمان جهاني جهانگردي ، پيش نياز توسعه پايدار گردشگري ، تلفيق و هماهنگي اهداف اقتصادي ، زيست محيطي ، اجتماعي و فرهنگي است که اين امر متضمن تامين منافع دراز مدت جامعه ميزبان ، گردشگران مهمان و حفاظت از منابع طبيعي و ميراث فرهنگي است .
به همين لحاظ در هنگام تدوين رويکردهاي توسعه پايدار گردشگري بايد ضوابط و معيارهاي نهادهاي مسئولي چون : سازمان ميراث فرهنگي ، صنايع دستي و گردشگري ، سازمان حفاظت محيط زيست و مديريت توسعه و عمران شهري و روستايي ، مد نظر قرار گيرد .
در اين راستا طبيعت گردي يا گردشگري بوم شناختي بعنوان راهي براي پيش گيري از تخريب محيط و معکوس کردن اين خسارت ، توسعه يافته است چراکه طبيعت گردان براي زيست بوم به صورتي که هست ارزش قايلند و مايلند براي حفاظت از آن هزينه کنند.
به اين صورت ، در مردم محلي براي حراست از منابع طبيعي شان انگيزه ايجاد مي کنند و مانع تخريب محيط زيست براي کسب منافع کوتاه مدت مي شوند.
حيات وحش:
حيات وحش يکي از منابع و مقاصد مهم طبيعت گردي محسوب مي شود . تاکنون دو تعريف مهم از حيات وحش ارائه شده است : تعريف اول: محدوده اي از زيستگاه هاي طبيعي و نمونه با شرايط خاص اقليمي بوده که براي حفظ گونه هاي جانوري تحت حفاظت قرار مي گيرد.
تعريف دوم: به محدوده اي از منابع طبيعي کشور اعم از جنگل،مرتع،بيشه هاي طبيعي،اراضي جنگلي،دشت و کوهستان اتلاق مي شود که داراي زيستگاه طبيعي نمونه و شرايط اقليمي خاص براي جانوران وحشي بوده و به منظور حفظ و احياء اين زيستگاه تحت حفاظت قرار مي گيرد.
تنوع زيستي و زيستگاه‌هاي حيات وحش استان يزد :
ايران کشوري وسيع با اقليم‌هاي بسيار متفاوت شامل کوه هاي بلند ، دشت ، جنگل‌هاي انبوه و بيابان‌هاي خشک است . کشورمان داراي 162 گونه پستاندار و 502 گونه پرنده است که از لحاظ تنوع در نوع خود بي نظير است .
در اين ميان استان يزد با حدود 131575 کيلومتر مربع وسعت ، چهارمين استان وسيع کشور است که در قسمت مرکزي فلات ايران و در حاشيه دشت هاي کوير لوت قرار دارد .
استقرار اين استان در دو زيستکره بياباني -کوهستاني سبب تنوع زيستي بسيار بي نظير در اين منطقه شده است بطوريکه يک پنجم پرندگان کشور و البته نادر مانند : هوبره ، زاغ بور و ... ، وجود فون پستانداران بومي ارزشمند ناحيه ايراني – توراني به ويژه گونه هايي چون : يوز پلنگ آسيايي ، گور خر ايراني و جبير و .. و نيز پوشش گياهي بياباني و دارويي منحصر بفرد در اين استان مشاهده شده و نيز پيچيده ترين و زيباترين کلوت ها ، تپه ماهورها ، تپه هاي ماسه اي ، دق ها و ساير اشکال توپوگرافي خاص مناطق بياباني در اين ناحيه ديده مي شوند که از جمله پتانسيل‌هاي طبيعت گردي با برد فرا ملي بر شمرده مي شوند.
استان يزد به لحاظ تنوع گونه هاي زيستي و فراواني جمعيت حيات وحش در کشور شاخص است. مناطق چهارگانه محيط زيست در اين استان را اثر طبيعي ملي (سروابرکوه)، پارک ملي (سياهکوه اردکان)، پناهگاه حيات وحش(نايبندان طبس، دره انجير اردکان و بوروئيه خاتم) و مناطق حفاظت شده (کالمند بهادران مهريز، کوه بافق، جنگل باغ شادي خاتم و سياهکوه) مي توان نام برد که با احتساب مناطق شکار ممنوع، اين پهنه بسيار قابل توجه است و اين در حاليست که استاندارد جهاني مناطق حفاظت شده، 10 درصد و در ايران بيش از 5/7 درصد است. منطقه نايبندان طبس بزرگترين پناهگاه حيات وحش کشور است که استعداد تبديل به پارک ملي را دارد. کوچکترين منطقه حفاظت شده حيات وحش يزد نيز جنگل شادي شهرستان خاتم است که 9 هزار هکتار وسعت دارد. همچنين دو سوم جمعيت 70 راسي يوزپلنگ آسيايي دنيا در استان يزد وجود دارد که بيشترين تعداد اين گونه حيواني در استان در مناطق حفاظت شده کوه بافق دره انجير و نايبندان طبس نگهداري مي شود بطوريکه اين گونه به يوز – بافق نيز مشهور شده است . برآورد هوبره هاي موجود پايگاه تحقيقاتي هوبره را نيز حدود يکهزار قطعه ذکر کرد ه اند و وجود اين تعداد پرنده که در زمره پرندگان نادر دنيا محسوب مي شود از لحاظ استقرار دائمي و بومي بودن، اهميت ويژه اي دارند.
همچنين پايگاه تحقيقاتي « گوراب» در اين استان حائز اهميت بوده و اين پايگاه 130هکتار وسعت دارد و 26 راس گورخر در آن نگهداري مي شود.
چالش‌هاي زيست محيطي حيات وحش استان يزد و راهکارهاي پيشنهادي :
از جمله چالش‌هاي موجود در زمينه حفاظت از حيات وحش استان مي توان به توسعه سکونتگاه‌ها، بيماري هاي حيات وحش، اتفاقات، حوادث و خشکسالي بعنوان عوامل تاثيرگذار گذار بر محيط زيست دانست .
ورود دام در سالهاي اخير به مناطق که تعداد زيادي سگ گله را هم وارد منطقه مي کند از ديگر دلايل کاهش حيات وحش است . وضعيت سگ‌هاي گله در بسياري از مناطق طوري است که فرصت آسايش و حتي محلي امن براي زايمان را از جانوران وحشي مي گيرد.
ضمن اينکه وجود دام باعث تخريب شديد پوشش گياهي در زيستگاه‌ها مي شود . وجود آلاينده هاي زيست محيطي موجود در دشت يزد-اردکان تاثير منفي بر محيط زيست استان داشته و شکارهاي غير مجاز نيز بعنوان چالش اصلي حفظ تنوع زيستي گونه هاي نادر حيات وحش بر شمرده مي شود .
لذا تغيير فرآيند توليد، تغيير نوع سوخت، عدم برداشت خاک، انتقال و ساماندهي صنايع در محل هاي ديگر، توسعه فضاي سبز و ادامه احداث کمربند سبز را مي توان بعنوان راهکارهاي پيشنهادي براي رفع بخشي از مشکلات موجود در اين بخش نام برد.
در اين ميان اهميت ادامه طرح کمربند سبز در اين منطقه به وسعت سه هزار و 600 هکتار را بايد يادآور شد و شايد بتوان گفت توجه به طبيعت گردي پايدار با حفظ حريم‌هاي مجاز محيط زيستي گامي باشد جهت توجه بيشتر بوميان و ساير علاقمندان به مقوله حفظ محيط زيست و گونه هاي جانوري و گياهي بي نظير استان يزد به عنوان ثروتي زايا که در دنيا بي نظير است .
