يکي از فضاهاي مهم در معماري بناهاي سنندج که از اهميت ويژه اي برخوردار است، سردرسازي بناهاي اين شهر است. تعدد و کثرت سردرهاي زيبا در سنندج موجب پيدايش معماري ويژه با تفاوت ها و تمايزهاي گونهگون شده است.
هنر سردرسازي در سنندج بستگي به وضعيت طبقاتي صاحبان آنها داشته و دارد. به عنوان مثال سردر خانه يک خانواده اعيان با سر در منزل يک پيشه ور تفاوت داشت؛ اما يک نکته در آن مشترک است، و آن حفظ اصول هنري و رعايت شئون معماري است.
با توجه به اين اشاره موجز مي توان هنر سردرسازي را با توجه به ميزان سرمايه گذاري به دو نوع تقسيم کرد:
سردر ورودي منازل اعياني
سردرهاي منازل اعياني عموماً داراي يک هشتي ، يا به صورت نيم دايره بود که در اطراف مدخل ورودي، حجرههايي با سکوهاي وسيع اما کم عرض براي نشستن مراجعين منزل يا فرزندان صاحب خانه پديد ميآورد. پس از آن، هشتي و دالاني مسقف قرار داشت.
سردر ورودي منازل طبقه متوسط
سردرسازي طبقه متوسط، چون پيشه وران، تجار، کاسب ها و... نيز به تبع اصول معماري سنتي ، عموماً به صورت هشتي و دهليز و فضاهاي باز و گاه بسته و طبعاً در ابعاد و اندازه هاي کوچک تر بود. در منازل طبقات اجتماعي پايين تر، عناصر خواجه نشين يعني سکوهاي داخلي و خارجي حذف مي شد.
مهمترين نکتهاي که در سردرهاي قديمي منازل شهر سنندج به چشم ميخورد، هنر آجر تراشي و نماسازي تزييني اين فضاها است که در سردر منازل اواخر دوره قاجار و اوايل پهلوي به اوج رسيد. خلاقيت طرح و نقشهاي متنوع و هماهنگ و ترکيب عناصر تزييني، ويژگي منحصر به فرد اين سردرها است. قوسهاي مورد استفاده عموماً از نوع نيم دايره و ابرويي بود و از طرح هاي هندسي و اسليمي و گل و بته ، به عنوان طرح هاي تزييني استفاده مي شد. از ستون نماها نيز به نحو بسيار ماهرانه بهره گرفته مي شد.
از سردرهاي قديمي ميتوان به سردر نيم هشتي عمارت مشير ديوان، سردر منزل شجاع لشکر، سردر منزل محمد باقر غياثي و سردر منزل ملا لطف الله شيخ الاسلام که به دوره قاجار تعلق دارند، اشاره کرد.
سردرهاي جديدتر ولي از نوع عالي نيز در اين ميان از جايگاه ويژه اي برخوردار هستند از جمله : سردر عمارت آصف که به صورت نيم هشتي است ، اما اتصال خطوط و حرکت نرم آن حکايت از نوعي معماري ايراني دارد.
از ديگر سردرهاي زيبا و حائز اهميت شهر سنندج مي توان بهسر در منزل فهيم که تنها عنصر باقي مانده از اين منزل است،سردر منزل فريد الملک جواهري، سردر منزل خان خانان، سردر منزل اشرف نظام اشاره کرد.
بناهاي حکومتي
عمارت خسروآباد
عمارت خسروآباد در بلوار شبلي ( خسرو آباد سابق) شهر سنندج قرار دارد. تاريخ بناي اوليه عمارت و باغ به طور دقيق مشخص نيست، ولي پاره اي از منابع تاريخي، زمان ساخت اوليه آن را به زمان «خسروخان اول اردلان» و هم زمان با حکومت کريم خان زند نسبت مي دهند.
در سال 1223هـ.ق «امان اله خان اردلان» حکمران مقتدرکُردستان، براي فرزندنش خسرو خان ناکام بخش هاي ديگري از جمله عمارت سر در را به اين بنا اضافه کرد.
مجموعه عمارت و باغ خسروآباد افزون بر دو بخش اصلي ، يعني قصر سلطنتي با ورودي ستون دار ، در بخش غربي و ساختمان شرقي با ايوان ستون دار مشرف بر صحن عمارت و فضاي بيروني بنا، داراي فضاهاي ديگري چون حمام، اتاق قاپچيان ( يا قاپوچي يعني حاجب و دربان ) و خدمتکاران است.
تزيينات معماري اين بنا شامل گج بري، آجر کاري، اُرُسي (نوعي در قديمي که داراي چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پايين رفتن باز و بسته مي شده است)هاي زيبا همراه با پنجره هاي رنگي و حوض چليپا (صليب ) شکل داخل حياط عمارت است که در کنار فضاي سبز قديمي و کهنسال آن، از ويژگي هاي شاخص عمارت خسرو آباد به شمار مي رود. عمارت خسروآباد شاخص ترين بناي استان کردستان است که به عنوان مقر حکومت واليان اردلان مورد استفاده قرار مي گرفت.
ساختمان شهرداري سنندج
ساختمان شهرداري در ضلع جنوب خيابان امام خميني ، کمي پايين تر از مسجد جامع سنندج قرار دارد. اين بنا که اولين ساختمان شهرداري در شهر سنندج است، در سه طبقه ساخته شده و از فضاهاي مختلفي برخوردار است.
نماي اين ساختمان از سمت خيابان امام خميني، سنگي است و در نماي داخلي آن در ضلع جنوبي، ترکيبي از سنگ و آجر به کار رفته است. استفاده از سنگ و آجر در نماهاي ساختمان و همچنين استفاده از پيچ و مهره براي اتصال تير آهن هاي سقف، از ويژگي هاي اين ساختمان است.
اين ساختمان در زمان دولت دکتر مصدق و توسط استاد «ابراهيم مختار پوريان» معمار قديمي و سرشناس سنندجي ساخته شده است .